Tokio, 18 may , /AJMEDIA/
Təşəbbüs layihəsinin nəticəsində meydana gələn yeni biliklər özünü məqalə şəklində göstərir.
Elmi tədqiqatın dəstəklənməsinin qrant formasının əsas elementi kimi “həmkarların rəyi” (peer review) götürülür. JSPS tərəfindən təşkil edilən bu prosedurun əvvəlində bəyan edilən nəticələr, sonunda isə əldə edilən nəticələr yoxlanılır. Tədqiqatların nəticələri dərc olunmaq üçün elmi jurnala göndərilməzdən əvvəl bir daha resenziya yoxlamasından keçir.
Tədqiqatların nəticələri dərc olunduqdan sonra, sonda əlaqədar elm sahəsi üzrə ictimaiyyətin ciddi diqqətinin obyektinə çevrilir.
Belə təkrar resenziyalaşdırma elmi tədqiatların yükəsk keyfiyətinə şərait yaradır.
Buna baxmayaraq, JSPA-nın təcrübəsində qrantların bu formasının bəzi hallarda səmərələi olmaması da qeydə alınır.
“Pioner” elmi vəzifələrə gəldikdə, “həmkarların rəyi” proseduru üçün mütəxəssislər seçmək heç də həmişə mümkün olmur. Subsidiyaların bir çox təşəbbüskar layihələr arasında bölünməsi, Yaponiyanın elm və texnologiya kompleksinin strateji inkişafı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən daha iri və qabaqcıl tədqiqatların kifayət qədər maliyyələşdirilməməsinə səbəb olur. Məhz buna görə də JSPS strateji əhəmiyyətə malik ən müasir elmi-tədqiqat işlərinin dəstəklənməsi üçün qrantların ayrılmasını 2014-cü ildən etibarən dayandırıb.
Bəs Yaponiyada elmi tədqiqatlar üçün proqram-məqsədli dəstək necə göstərilir? Bu sualı cavablandırmaq üçün aşağıdakıları qeyd etmək olar.
Elmi tədqiqatın proqram-məqsədli əsasda maliyyələşdirilməsi 2003-cü ildə müstəqil qurum kimi yaradılan Yaponiya Elm və Texnologiya Agentliyi (Japan Science and Technology Agency, JAST) tərəfindən aparılır. Həmin agentlik 1996-cı ildə əvvəllər növcud olmuş Yaponiya Elmi Tədqiqatların İnkişafı Korporasiyası və Yaponiya Elm və Texnologiya İnformasiya Mərkəzinin birləşdirilməsindən yaranmış Yaponiya Elm və Texnologiya Korporasiyası əsasında formalaşıb.
Yaponiya Elm və Texnologiya İnformasiya Mərkəzi 1957-ci ildə ölkə ictimaiyyətini elm və texnologiyaya dair milli və beynəlxalq məlumatlarla təmin edən əsas qurumu kimi yaradılmışdı.
Yaponiya Elmi Tədqiqatların İnkişafı Korporasiyası isə ölkənin xarici texnologiyadan asılılığını azaltmaq, Yaponiya universitetlərində və elmi-tədqiqat institutlarında aparılan ciddi tədqiqatları seçmək və dəstəkləmək, elmi nəticələrin özəl sektorda sürətlə istifadəsini təmin etmək məqsədilə 1961-ci ildə yaradılmışdı.
Yaponiya Elm və Texnologiya Agentliyinin (JAST) məqsədi elmi və texnologiyanı təbliğ etmək, Yaponiyanın elmi və texnoloji problemlərinin daha yaxşı başa düşülməsinə şərait yaratmaq, milli rifaha və inkişafa dəstək verməkdir. Bunun üçün agentlik: innovasiyaların yaradılması üzrə tədqiqat strategiyasını hazırlayır; fundamental tədqiqatların strateji proqramlarını, tədqiqat proqramlarını, texnologiya transfer proqramlarını, beynəlxalq əməkdaşlıq proqramlarını həyata keçirməklə innovasiyaların təşviqinə töhfə verir; elmi-texniki məlumatların yayılmasını, təbiət elmləri sahəsində təhsilin təşviqini, elmi kommunikasiyaların təşviqini əhatə edən innovasiyaların yaradılması infrastrukturunu formalaşdırır.
JAST-nin büdcəsi 2004-cü ildəki 109,4 milyard yendən 2014-cü ildə 135,6 milyard yenə yüksəlib. Eyni zamanda, hökumət subsidiyalarının da məbləği 100,9 milyard yen təşkil edib.
Fundamental tədqiqatların strateji proqramları Yaponiyanın qarşısında duran mühüm problemlərin həlli yollarının tapılmasına kömək edir. Bu sıraya ətraf mühit və təbiət, həyat, nanotexnologiyalar və materiallar, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları, cəmiyyət və sosial infrastruktur daxildir. Həmin proqramlar ölkənin strateji məqsədlərinə nail olunmasını təmin edə bilən, iqtisadiyyatı və cəmiyyəti dəyişə bilən yeni elmi biliklərə əsaslanan inqilabi texnoloji zəmin yaratmağa yönəlib. Bu layihələrin icra müddəti 5 ildir. Onlara ayrılan maliyyə dəstəyinin orta məbləği isə 1,2 milyard yen təşkil eidr.
Bu sırada aşağıdakı əsas strateji proqramları qeyd etmək olar:
1) Beynəlxalq Kooperativ Tədqiqatların Strateji Proqramı (Strategic International Research Cooperative Program, SICP) elm və texnologiya sahəsində əməkdaşlığa dair hökumətlərarası sazişlərə əsaslanır. Proqram i.tirakçı ölkələr tərəfindən dəstəklənən prioritet tədqiqat sahələri üzrə yapon alimlərinin birgə elmi layihələrini bərabər şəkildə maliyyələşdirir. Təcili birgə layihələrə, həmçinin Yaponiyada və xaricdə fəlakətlər və digər gözlənilməz hadisələrlə bağlı layihələrə dəstək verilir.
2) Beynəlxalq Elmi Əməkdaşlıq Üzrə Strateji Tədqiqat Proqramı (Strategic International Collaborative Research Program, SICORP) elm və texnologiya sahəsində əməkdaşlıq haqqında inkişaf etmiş ölkələr və regionlarla hökumətlərarası sazişlərə əsaslanır. Proqram iştirakçı ölkələr üçün ümumi elmi problemlərin həllinə yönəlib və Yaponiyanın elmi və texnoloji imkanlarının genişləndirilməsinə töhfə verən elmi layihələri maliyyələşdirir.
3) Qabaqcıl Texnologiyalar Üçün Kəşfiyyat Tədqiqatları Proqramı (Exploratory Research for Advanced Technology, ERATO) 1981-ci ildən həyata keçirilir. Bu proqram hökumət tərəfindən müəyyən edilmiş əsas sahələrdə fundamental tədqiqatları dəstəkləyir. Burada sosial-iqtisadi ehtiyacları ödəmək üçün yeni texnologiyaların böyük potensial var. Proqram həm Yaponiya daxilində, həm də xaricdə yüksək səviyyədə tanınıb. Bu proqram vasitəsilə əldə edilən nəticələrin aşağıdakı nümunələrini qeyd etmək olar:
– qrip pandemiyasının yeni ştammının qarşısının alınması texnologiyaları;
– şəffaf materiallar vasitəsilə elektrik siqnalının ötürülməsi;
– maye silisiumla örtülmə prosesindən istifadə etməklə yüksək səmərəli Günəş batareyalarının yaradılması.
4) İlkin Elm və Texnologiyalar Üçün Prekursor Tədqiqat Proqramı (Precursory Research for Embryonic Science and Technology, PRESTO) 1991-ci ildən həyata keçirilir. Bu proqram strateji sahələrdə fyndamental tədqiqatlara yönəlib və yeni texnologiyalar yarada bilən innovasiyaların, yeni sənaye sahələrinin inkişafına, sosial və iqtisadi tərəqqiyə nail olunmasına yönəlib. Əldə edilən nəticələrin aşağıdakı nümunələrini qeyd etmək olar:
– xərçəng şişlərini aşkar etmək üçün yerli flüoresan nümunələri texnologiyası;
– silisium atomlarının ardıcıl vibrasiyasından istifadə edərək terahertz tezliyi dalğasının öyrənilməsi.
5) İnnovativ Tədqiqat və Araşdırmaların Strateji Təşviqi Proqramı (Strategic Promotion of Innovative Research and Development, SPIRD) 2001-ci ildən həyata keçirilir.
Bu proqram perspektivli tədqiqat və araşdırma nəticələrinə əsaslanan innovasiyalar yaratmaq üçün akademiklərin və biznes dairələrinin yaxınlaşmasını təşviq edir.
Yuxarıda sadalanan proqramlar üçün tədqiqatın məqsəd və vəzifələrinin layihə icraçıları tərəfindən müəyyən edilməməsi xarakterikdir. “Həmkarların rəyi” prosedurundan istifadə etməklə əldə edilən nəticələrin keyfiyyətinə açıq nəzarət yoxdur. Alınmış nəticələrin texniki tapşırıqda müəyyən edilmiş tələblərə uyğunluğu yoxlanılır. JAST proqramları çərçivəsində həyata keçirilən layihələrin fərqləndirici xüsusiyyəti elmi-tədqiqat və araşdırma kateqoriyasına aid olmayan, lakin qarşıya qoyulan məqsədlərə çatmaq üçün zəruri olan işlərin həyat keçirilməsidir. Alınan nəticələrin əsas istehlakçısı işin sifarişçisi – dövlətdir və sonradan həyata keçirilməsi üçün vacib olan məlumatlar bütün maraqlı tərəflər üçün mövcud deyil və ilk növbədə nəticələri qəbul edən icraçıların və JAST ekspertlərinin sərəncamındadır. Bu vəziyyət ölkə iqtisadiyyatının özəl sektor tərəfindən mənimsənilməməsi və kommersiya baxımından səmərəli nəticələrin sayının artırılması üçün ilkin şərtlər yaradır.
(ardı var)
Vüqar Ağayev
