Tokio, 13 sentyabr , /AJMEDIA/
Bu günlərdə Yaponiyanın “Yeni ölkə siyasəti” jurnalında Kaişi Universitetinin professoru, “AJMEDIA News Portal” saytının baş redaktoru Akira Matsunaganın “Ermənistan və Azərbaycan arasında Qarabağ münaqişəsi və sülhə gedən yol” adlı məqaləsi dərc olunub,
AJMEDIA saytı yapon dilində yayılmış məqalədə qaldırılan mövzunun aktuallaığını və siyasi əhəmiyyətini nəzərə alaraq Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş variantını oxuculara təqdim edir.
Giriş
1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə Azərbaycan yenidən respublika kimi müstəqilliyini bərpa etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1918-ci ildən Qızıl Ordunun işğalı nəticəsində süqut edənə qədər 23 ay müstəqil ölkə kimi mövcud olmuşdu. 1920-ci il aprelin 28-də baş verən işğaldan sonra isə Sovet İttifaqının bir hissəsini təşkil edən milli respublikaya çevrilmişdi. 1991-ci ildə Azərbaycan kemiş Sovet İttifaqından müstəqillik əldə etmədiyini, əksinə onu yenidən bərpa etdiyini elan etdi. Qafqazda etnik məsələlər imperiya Rusiyası dövründə, o cümlədən Sovet İttifaqı dövründə geniş yayılmışdı. Sovet İttifaqının sonunda M.Qorbaçovun başlatdığı yenidənqurma, aşkarlıq islahatları və məlumatların şəffaflaşdırılması gizli etnik məsələləri də üzə çıxardı və bu, etnik münaqişələrə çevrildi.
Sovet dövründə Dağlıq Qarabağ bölgəsi Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar vilayət idi. 1980-ci illərin əvvəllərində əhalinin 77 faizini ermənilər, 21 faizini isə azərbaycanlılar təşkil edirdi. Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Baş katibi İ.Stalin, sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı etnik həmrəylik əldə etmək, müxtəlif bölgələrdə etnik münaqişələrə və düşmənçiliyə yol verməmək üçün potensial olaraq etnik parçalanma və münaqişələri özündə cəmləşdirən “parçala və hökm sür” siyasətini həyata keçirdi. İ.Stalinin etnik siyasətinə Qafqazda ermənilərlə azərbaycanlılar arasında münaqişələr və düşmənçilik də daxil idi.
Tarixə nəzər salsaq, 1905 və 1918-ci illərdə imperiya Rusiyası və vətəndaş müharibəsi dövründə ermənilərə və azərbaycanlılara qarşı soyqırımları və etnik münaqişələr, I Dünya Müharibəsi illərində Osmanlı İmperiyası və Böyük Britaniya kimi böyük dövlətlərin müdaxilə müharibələri və ermənilərlə azərbaycanlılar arasında müharibələr fonunda millətçilik yüksəlir, iki etnik qrup arasında münaqişələr kəskinləşirdi. Hər iki etnik qrup daxili və xarici təsirlərə görə zamanın mərhəmətinə məruz qalmışdı.
Birinci Qarabağ münaqişəsi
1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması Ermənistan və Azərbaycanda respublikalar yaratdı. İki müstəqil dövlətin yaranması ilə Qarabağ bölgəsində münaqişə regiondaxili münaqişədən dövlətlər arasında müharibəyə çevrildi. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) vasitəçilik etməyə cəhd etsə də Sovet İttifaqının dağılması ilə bu dövlətdən qalan silahlar başqa yerlərə köçürüldü və onların qeyri-qanuni satışı geniş vüsət aldı. Xaricdən və keçmiş Sovet İttifaqından könüllü əsgərlər və muzdlular müharibəyə qatıldı. 1991-ci il sentyabrın 2-də etnik ermənilər “Dağlıq Qarabağ Respublikası” adlı qondarma qurumu elan etdilər. Dekabrın 10-da müstəqilliklə bağlı referendum keçirildi. Yaranmış şəraitdə Rusiya Ermənistana hərbi yardım göstərməyə başladı. Silahlı qarşıdurma erməni tərəfinin xeyrinə genişləndi. 1992-ci ilin fevralında Qarabağın Xocalı rayonunda sonradan tarixə ”Xocalı faciəsi” kimi düşən qanlı qırğın törədildi və burada hər yaşdan və cinsdən olan azərbaycanlılar kütləvi şəkildə ermənilər tərəfindən qətlə yetirildilər. Azərbaycanlıların yaşadığı kəndlər, şəhərlər dağıdıldı, Ölkədə baş verin sayasi bphtan nəticəsində Azərbaycan tərəfi əlverişsiz vəziyyətə düşdü. Ermənistan Azərbaycanda işğal etdiyi əraziləri genişləndirdi.
1994-cü ildə iki ölkə Rusiyanın vasitəçiliyi ilə “Bişkek protokolu”nu imzaladı və nəticədə atəşkəs əldə edildi. Atəşkəs münaqişəni həll etmədi və Dağlıq Qarabağ özünü “Dağlıq Qarabağ Respublikası” (DQR) elan etdi. Ermənistan bufer zona kimi Qarabağda və ətraf rayonlarda Azərbaycan ərazisinin 20 faizini işğal etdi. Buna baxmayaraq, “DQR” beynəlxalq səviyyədə dövlət kimi tanınmadı. Bu, keçmiş Sovet İttifaqında Abxaziya və Dnestryanı kimi “tanınmamış dövlətlərdən” biri idi.
Birinci Qarabağ münaqişəsi nəticəsində hər iki tərəfdən 30.000-dən çox insan həlak oldu və 50.000-dən çoxu yaralandı. Etnik təmizləmə nəticəsində 345 minə yaxın erməni və 1 milyon azərbaycanlı öz doğma yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qalaraq qaçqın vəziyyətinə düşdü. Qaçqın düşərgəsində həyat bir çox problemlərlə, o cümlədən tibbi xidmət, gigiyena və mənzil çatışmazlığı ilə dolu idi və yaşayış şəraiti minimal idi. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra yaranmış xaotik və kasıb sosial vəziyyətdə qaçqın məsələsi hökumət və xalq üçün ciddi problem və yükə çevrildi.
Qarabağ münaqişəsində həlak olan azərbaycanlıların cəsədlərinin şikəst edilməsi, qızıl dişlərinin oğurlanması kimi bir çox qeyri-insani problemlər yaşandı. Etnik azərbaycanlıların məskunlaşdığı ərazilərdə işğal olunmuş ərazilərdəki məscidlər, qəbiristanlıqlar kimi qiymətli mədəni-tarixi abidələr ermənilər və muzdlular tərəfindən dağıdılır, məhv edilirdi. Azərbaycan mədəniyyətinin izləri bilərəkdən silinirdi.
Rusiyanın Ukraynaya təcavüzündən sonra ukraynalıların ruslar tərəfindən qırğına məruz qalması, alçaldılması, talan edilməsi vəziyyəti media və social şəbəkələr vasitəsilə yerli bölgədən dünyaya geniş şəkildə yayılıb. 2022-ci ildən fərqli olaraq, 1990-cı illərdə internet zəif inkişaf etmişdi və Birinci Qarabağ münaqişəsinin işıqlandırılmasının çox hissəsi Qərb mediası vasitəsilə aparılırdı. Bu məlumatların çoxu Azərbaycana qarşı qərəzli və ermənilərin xeyrinə idi. O dövrdə hər yaşdan və cinsdən azərbaycanlıların kütləvi şəkildə qətlə yetirildiyi “Xocalı faciəsi” Türkiyədən başqa heç yerdə məlum deyildi. Qərb ölkələrində Osmanlı İmperiyası tərəfindən qovulmuş erməni diasporunun çoxsaylı nəsli var və güclü anti-türk əhval-ruhiyyəsi var və demək olar ki, xəbərlərin əhatə dairəsində azərbaycanlılara qarşı qərəzli münasibət öz əksini tapıb.
Münaqişə zonasında “Bişkek protokolu” ilə təsdiq edilmiş atəşkəs qüvvəyə mindikdən sonra da kiçik miqyaslı toqquşmalar baş verir, bəzi itkilər olurdu. Qarabağ münaqişəsində sülhə gedən yol çətin idi. Hətta ATƏT-in Minsk Qrupunun vasitəçiliyi ilə Ermənistan milli öz müqəddəratını təyin etməkdə, Azərbaycan isə ərazi bütövlüyünü qorumaqda, sərhədlərə təcavüz etməməkdə, daxili işlərə qarışmamaqda təkid etdiyi üçün konsensus mümkün olmadı. 2004-cü ildə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev BMT-yə arbitraj üçün müraciət etdi, lakin Ermənistan buna qarşı çıxdı. 2008-ci ilin noyabrında Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Moskva Bəyannaməsi imzalandı və sülh prosesində müəyyən irəliləyişlər əldə olunsa da gərginlik davam edirdi. 2016-cı il aprelin 1-dən 5-dək “Dördgünlük müharibə” adlı genişmiqyaslı hərbi münaqişə baş verdi.
Birinci Qarabağ münaqişəsindən sonra da iki ölkə arasında münasibətlər qeyri-sabit olaraq qalırdı. Münaqişənin əvvəlindən Ermənistan hərbi üstünlük əldə edərək, birtərəfli qaydada işğal etdiyi əraziləri genişləndirmişdi, nəticədə Azərbaycanın 20 faiz ərazisi işğal olunmşdu. Atəşkəsə baxmayaraq, iki xalq arasında düşmənçilik daha da artmışdı.
2000-ci illərdə Xəzər dənizindən neft ixrac etmək üçün BTC (Bakı-Tbilisi-Ceyhan) beynəlxalq boru kəməri tamamlandı. Yaponiyanın “Itochu” və ”International Petroleum Exploration” (INPEX) şirkətləri də boru kəmərinin səhmdarlarıdır. Xam neft ilk dəfə 2005-ci il mayın 10-da Bakıdan göndərildi, 2006-cı il mayın 28-də 1770 kilometr yol qət edərək Ceyhana çatdı. Xəzər dənizindən hasil edilən xam neft artıq Türkiyənin Aralıq dənizindəki Ceyhan limanına ixrac edilə bilərdi. Azərbaycan neft ixracından əldə etdiyi gəlirin bir hissəsini milli müdafiəsini təkmilləşdirmək üçün istifadə edirdi. Azərbaycan ordusu isə silahları təkmilləşdirmək üçün Rusiya istehsalı olan silah və digər texnikalar alırdı. Azərbaycan işğal olunmuş torpaqlarını geri qaytarmaq ümidi ilə yaşamağa davam edirdi.
Digər tərəfdən Ermənistan Rusiyanın hərbi dəstəyi ilə Azərbaycan ərazisinin 20 faizini işğal etmişdi. Azərbaycana qarşı müharibədə qalib gələn Ermənistan Türkiyə, Gürcüstan, Azərbaycan və İranın əhatəsində dənizə çıxışı olmayan bir ölkə idi, ticarət və iqtisadiyyatı durğun vəziyyətdə qalmışdı. Ermənistanın qonşu Türkiyə ilə diplomatik əlaqələri yoxdur, dolayısı ilə ticarət Gürcüstan ərazisindən gedir, İran ABŞ-ın iqtisadi sanksiyalarına məruz qaldığından İranla ticarət baxımından Ermənistanı qane etmək mümkün deyil. İqtisadi durğunluq davam edirdi və gənclər Rusiyaya və Avropaya işləməyə getdilər. Ermənistanı yalnız xarici pul köçürmələri dəstəkləyirdi. Rusiyanın hərbi dəstəyi olmasaydı, ölkənin ən yeni silahları əldə etməsi çətin olardı. Ermənistan təhlükəsizlik və iqtisadi məsələlərdə Rusiyadan asılı idi. Ermənistan işğal etdiyi ərazilərini saxlasa da, Azərbaycan üzərində hərbi üstünlüyü zaman keçdikcə azalırdı.
İkinci Qarabağ münaqişəsi
Birinci Qarabağ münaqişəsindən sonra Ermənistan və Azərbaycan arasında daimi sülh bərqərar olmadı, iki xalq arasında etimad yaranmadı, nəticədə ara-sıra atışmalar və digər münaqişələr baş verirdi. Lakin bu qarşıdurmalar qısamüddətli olurdu. 2020-ci ilin sentyabrında isə Qarabağ bölgəsində genişmiqyaslı hərbi toqquşmalar baş verdi. Bu döyüşlər həm də İkinci Qarabağ münaqişəsi kimi tanınır. Ay yarım davam edən döyüşlərdən və dörd atəşkəs razılaşmasından sonra Azərbaycan faktiki olaraq qalib gəldi. Ermənistanla Azərbaycan arasında atəşkəs razılaşmasından sonra vasitəçi kimi çıxış edən Rusiya atəşkəsə nəzarət etmək üçün regiona öz sülhməramlılarını göndərdi. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra ilk dəfə idi ki, Qarabağ bölgəsində rus qoşunları yerləşdirilirdi.
Azərbaycan Birinci Qarabağ münaqişəsinin uğursuzluğundan sonra öz ərazisini bərpa etmək üçün müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsini mühüm milli siyasətə çevirdi. Azərbaycanın müdafiə qabiliyyətini artırmaq üçün maliyyə dəstəyi var idi. 2000-ci illərdən BCT beynəlxalq boru kəmərinin tikintisi başa çatdıqdan sonra Xəzər dənizindən xam neft boru kəməri ilə ixrac olunmağa başladı. Hazırda təbii qaz kəməri də tamamlandı. Neft və təbii qaz gəlirlərindən gələn bol vəsait Azərbaycanın xəzinəsini doldurmağa başladı. Bu gəlirin bir hissəsi müdafiə xərclərinə yatırılırdı və 2010-cu ildən bəri on il ərzində Ermənistanın büdcəsindən üç dəfə çox olan hərbi büdcə tərtib edildi. Azərbaycan İsrail, Rusiya və Türkiyədən ən müasir silahlar alırdı. Ermənistan və Azərbaycanın orduları təxminən eyni ölçüdə idi, lakin Azərbaycan çoxlu sayda yüksək performanslı tanklara, zirehli transportyorlara və piyadaların döyüş maşınlarına malik idi və çoxlu sayda hücum pilotsuz uçuş aparatlarına malik idi.
Birinci Qarabağ münaqişəsi zamanı Ermənistan ordusu Azərbaycan ordusundan sayca çox idi və nəticədə Azərbaycan ərazisinin 20 faizi işğal edildi. Keçmişin acı təcrübəsinə əsaslanaraq, Azərbaycan üstünlük qazanmaq üçün Türkiyəyə məxsus “Bayraktar TB2” hücum pilotsuz aparatlarını və İsrailin “Harop” kamikaze dronlarını idxal etmişdi. Ehtimal olunan teatrda taktika və silahların vəziyyətini araşdıran Azərbaycan Ermənistan üzərində hərbi üstünlük əldə edə bildi. Türkiyə Azərbaycan kimi türk etnik qrup olduğu üçün Azərbaycanı fəal şəkildə dəstəklədi. İsrail Azərbaycandan Xəzər dənizindən xam neft idxal edir və enerji təhlükəsizliyi baxımından Azərbaycanla münasibətlərinə önəm verirdi. İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycanı müdafiə edən ölkələrin sayı artdı, Azərbaycanın təhlükəsizlik mühitini dəyişməyə nail oldu.
Münaqişədə əlverişsiz vəziyyətdə olan Ermənistan tərəfi çoxlu sayda mina basdıraraq geri çəkildi. Nəticədə Azərbaycan əsgərlərinin və sakinlərin minalara toxunaraq həlak olması və ya yaralanması halları qeydə alınmaqda davam edir. Minatəmizləmə humanitar problem olaraq hazırda qalmaqda davam edir. Ermənistan geri çəkilərkən ağacların kəsilməsi, meşələrin yandırılması kimi ekoloji problemlərə əl atırdı. Azərbaycan münaqişədə qalib gəlsə də, Qarabağ bölgəsində müxtəlif problemlər hələ də qalmaqdadır.
Azərbaycanın dominantlıq etdiyi Qarabağ münaqişəsində Rusiya prezidenti Vladimir Putinin vasitəçiliyi ilə noyabrın 9-da atəşkəs danışıqları aparıldı. Nəticədə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan arasında atəşkəs sazişi imzalandı və bu saziş Moskva vaxtı ilə noyabrın 10-da gecə yarısından qüvvəyə mindi.
Atəşkəs haqqında sazişə əsasən, Ermənistan və Azərbaycan hərbi əsirləri və müharibə ölülərini dəyişdirməyi vəd etdi və Ermənistan qoşunları dekabrın 1-dək Qarabağ ətrafındakı ermənilər tərəfindən işğal olunmuş rayonlardan tədricən çıxarıldı. Rusiya ordusunun 2000 nəfərlik sülhməramlı qüvvəsi 5 il müddətinə materik Ermənistanı Qarabağla birləşdirən Laçın dəhlizi boyunca yerləşdiriləcək. Bu, həm də Azərbaycan üçün bir güzəşt idi, çünki müstəqillik əldə etdikdən sonra orada heç bir rus ordusu yerləşdirilməmişdi. Ermənistan materik Azərbaycanla Naxçıvan Muxtar Respublikası (Azərbaycanın anklavı) arasında nəqliyyat marşrutunun tikintisinə zəmanət verəcək, nəqliyyat marşrutunu isə Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin (FTX) sərhəd xidməti idarə edəcək. Sovet dövründə İran sərhədi boyunca Araz çayı boyunca Azərbaycandan Ermənistandan keçərək Azərbaycan anklavına qədər uzanan dəmir yolu var idi. Hazırda marşrut bağlıdır. Bu dəmir yolu xəttinin canlandırılması da nəzərdə tutulub. Bu marşrut bərpa olunarsa, Türkiyə Xəzər dənizi vasitəsilə dəmir yolu ilə təkcə Azərbaycan materikinə deyil, həm də Mərkəzi Asiyaya bağlanacaq. Azərbaycandan Türkiyəyə Gürcüstan üzərindən dəmir yolu artıq açılıb, ona görə də Türkiyə və Azərbaycanın daha çox variantı olacaq.
Sülhməramlılıq və gələcək tendensiyalar
Azərbaycan 2020-ci ildə baş verən ikinci Qarabağ münaqişəsi nəticəsində Ermənistana itirdiyi torpaqların böyük hissəsini geri qaytarıb. Həm Ermənistan, həm də Azərbaycan tərəfindən imzalanmış atəşkəs sazişinə əsasən, Rusiya sülhü qorumaq və Qarabağ bölgəsi ilə Ermənistanı qurudan birləşdirən Laçın dəhlizinə çıxışı təmin etmək üçün sülhməramlı qüvvələrini göndərir. Azərbaycan bu yaxınlarda bir sıra ərazilərə, o cümlədən Laçına nəzarəti bərpa edib. Ermənistan daxilində bu hərəkətlərə güclü etiraz var və hökumət əleyhinə hərəkatlar davam edir.
Azərbaycan Qarabağ bölgəsini nəzarətə götürüb və bölgədəki yeni marşrut üzrə erməni sakinlərindən oranı tərk etməyi xahiş edib. Lakin yeni marşrutun tikintisi rəvan davam etsəydi, Laçına nəzarət Rusiyadan Azərbaycana keçəcək və Ermənistan boşalmaqdan imtina edərək, erməni sakinlərinə “Qarabağda qalmağı” tapşırmaqla münaqişə davam edəcəkdi. yeni marşrut və Azərbaycanın Laçını azad etməsi, Qarabağ bölgəsi ətrafında vəziyyət yeni mərhələyə qədəm qoydu.
2020-ci il noyabrın 10-dan sülhməramlı qoşunlarını göndərən Rusiya qoşunları atəşkəs razılaşmasına əsasən Qarabağ bölgəsinə hərəkətə başlayıb. Hələ atəşkəs sazişi imzalanmamışdan əvvəl Ermənistana qoşunların hava yolu ilə aparıldığı barədə məlumatlar var idi. 15-ci Müstəqil Mühafizəçi Motoatıcı Briqadasından ibarət sülhməramlı qüvvələr noyabrın 12-dək Stepanakertə daxil oldu və müşahidə məntəqələri yaratmağa başladı.
Atəşkəs sazişinin imzalanması və Rusiya sülhməramlılarının yerləşdirilməsindən sonra Rusiya və Türkiyə müdafiə nazirləri tərəfindən Azərbaycanda Rusiya-Türkiyə birgə atəşkəs monitorinq mərkəzinin yaradılmasına dair anlaşma memorandumu imzalandı. Rusiya israr edir ki, Türkiyənin iştirakı yalnız Azərbaycan daxilindəki monitorinq mərkəzləri ilə məhdudlaşacaq və Türkiyə sülhməramlıları Qarabağa yerləşdirilməyəcək. Türkiyənin Qarabağ münaqişəsinə sadiqliyini Rusiya bəyənmir.
Qarabağdan olan azərbaycanlı tanışım Qarabağ münaqişəsi başa çatdıqdan sonra doğulduğu şəhərə səfər edib. Mənə verdiyi məlumata görə o ailə üzvlərinin dəfn olunduğu qəbiristanlığı ziyarət edib, lakin erməni işğalı zamanı qəbiristanlığın dağıdıldığını, qəbiristanlıqdan əsər-əlamət qalmadığını görüb. Etnik münaqişələr və ya işğallar baş verdikdə, tarixi məbədlər və mədəni sərvətlər yer üzündən silinir. Bu da etnik nifrəti gücləndirir. Qarabağdan Ermənistana qayıdan etnik ermənilərin təkcə bütün əşyalarını deyil, qəbiristanlıqlarda basdırılmış qohumlarının cəsədlərini də özləri ilə apardıqları barədə məlumatlar yayılıb. Ermənistan tərəfi Azərbaycanda işğal etdiyi ərazilərini genişləndirərkən Azərbaycan qəbiristanlıqlarını dağıdıb, cəsədləri zədələyiblər. Onlar yəqin ki, qisas almaq üçün eyni şeyin onlara da ediləcəyini düşünürdülər. Sosial şəbəkələrdə yayılan videoda yaşadıqları evləri boşaldan erməni sakinlərin onları minaatanla yandırdığı, müsəlmanlar tərəfindən tikilmiş evlərin divarlarını onların nifrət etdiyi donuz qanı ilə suvadığı əksini tapıb. Etnik münaqişələr, nifrət insanların rasionallığını itirməsinə, emosiyaları əsasında hərəkət etmələrinə səbəb olub.
Hazırda Rusiya sülhməramlı qüvvələri həm Ermənistanı, həm də Azərbaycanı qorumaq üçün burada yerləşsə də, erməni separatçıların ucbatından ara-sıra atışmalar baş verir. Aydındır ki, iki xalq arasında davamlı sülhə doğru irəliləmək çətin olacaq. Münaqişə atəşkəslə başa çatsa belə, etnik münaqişələri və nifrəti həll etmək asan deyil. Görünür, Rusiya ordusu Ukraynadakı münaqişə zamanı sülhməramlı qüvvələrinin bir hissəsinin təyinatını dəyişdirməyə ümid edir. Gələcəkdə monitorinq fəaliyyətinin düzgün aparılıb-saxlanmayacağı da bəlli deyil.
Nəhayət, aydınlaşdırmaq istərdim ki, Ermənistanla Azərbaycan arasında Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı hələ də həllini gözləyən çoxlu məsələlər var:
1. Münaqişədən sonrakı yenidənqurma məsələləri. Dağıdılmış binaların və mədəni sərvətlərin bərpası və mühafizəsi, minaların çıxarılması, ermənilər tərəfindən yandırılmış evlərin və meşələrin bərpası kimi məsələlər zərurətə çevrilir. Minalar ciddi problemdir və artıq çoxlu insan tələfatına səbəb olub. Bu, yenidənqurma üçün əsas maneəyə çevrilib. Azərbaycan ordusunun minalardan təmizlənmə üzrə nou-hau və kifayət qədər təcrübəyə malik olmaması onun beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyinə ehtiyacı olduğunu təsdiq edir.
2. Ermənistanın da, Azərbaycanın da məcburi köçkünlərlə bağlı problemi var. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı çoxlu sayda azərbaycanlı qaçqın Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə köçməyə məcbur olub. İkinci Qarabağ münaqişəsi zamanı isə Qarabağın erməni əhalisi Ermənistana köçürülüb. Azərbaycanlı qaçqınlar Qarabağ bölgəsinə qayıtsa belə, sakinlərin həyatlarını sabitləşdirməsi, o cümlədən infrastrukturun inkişafı üçün vaxt lazımdır.
3. Ölənlərə, yaralananlara və itkin düşmüş şəxslərə, habelə onların itkin düşmüş ailələrinə kompensasiya və qayğı da daxil olmaqla humanitar cavab tədbirləri davam edir.
4. Qarabağın statusu məsələsi təxirə salınıb və münaqişənin yenidən baş verməsi mənbəyi olaraq qalır. ATƏT-in Minsk qrupu artıq vasitəçi kimi çıxış edə bilməz. Sülhün qorunmasına rus ordusu cavabdeh olduğu üçün sülh prosesi Rusiyanın əlindədir. Rusiya Qarabağ münaqişəsini “dondurmaq” istəyir və onun həllini çətinləşdirir. Beynəlxalq ictimaiyyətin və Türkiyə kimi regional güclərin hər iki tərəf üçün məqbul olan razılaşma nöqtələrini tapmağı və problemin tam həllinə nail olmağı öhdəsinə götürməsi lazımdır.
İkinci Qarabağ münaqişəsində Ermənistan və Azərbaycan arasında atəşkəsə nəzarət etmək və sülhü qorumaq üçün Rusiya hərbçiləri ilə atəşkəs sazişi imzalanıb. Azərbaycan tərəfi qalib gəlsə də, Rusiya hərbçilərinin sülhməramlı səylərini qəbul etməkdən başqa yolu qalmamışdı. Erməni tərəfi münaqişədə uduzub, xalq arasında mövcud hakimiyyətə qarşı narazılıq və etirazlar artır. İndiki mərhələdə Qarabağ münaqişəsinin Ermənistan və Azərbaycan xalqları üçün qarşılıqlı məqbul şəkildə daimi sülh nizamlanmasına nail olmaq çox çətindir və hər iki tərəfin qarşılıqlı güzəştlərə getməsi nəticəsində mümükn ola bilər.
